1. „Pytanie to, w tytule / postawione tak śmiało, / choćby z największym bólem / rozwiązać by należało” (jak napisał Konstanty Ildefons Gałczyński w wierszu „Dlaczego ogórek nie śpiewa”). W tym celu można strawestować słynną definicję konia z „Nowych Aten” Benedykta Chmielowskiego na „Wiersz jaki jest, każdy widzi”.
I chyba tak rzeczywiście jest. Wystarczy, że rzucimy okiem na jakiś tekst, i od razu wiemy, że to jest wiersz. Bo jest zapisany w słupkach, bo się rymuje, bo jest względnie krótki. Czy jednak to już wszystko, co możemy powiedzieć o poezji? Czy nie kryje się za nią jakaś tajemnica albo czy ma ona drugie dno?
2. Proszę posłuchać trioletu nieżyjącego już, nieco zapomnianego łódzkiego poety, Jerzego Jarmołowskiego:
„a co jest poezja – a kto ją tam wie
a czymże poeta – a kto go tam zna
a co śni poeta w chryzantemy śnie
bo co chryzantema – to kto ją tam wie
i kto komu śni się i kto w czyim śnie
i co chryzantema śni w poety snach
a co jest poezja – a kto ją tam wie
a czymże poeta – a kto go tam zna”
Zwróćmy uwagę na budowę tego wiersza. Składa się on z ośmiu wersów. Wers pierwszy pojawia się (dosłownie lub z niewielkimi zmianami) także w czwartym i siódmym. Wers drugi jest powtórzony w ostatnim. Występują tu tylko dwa rymy w układzie: abaaabab.
Triolet to forma wiersza, która wykształciła się w poezji starofrancuskiej w XIII wieku. W Polsce popularny był zwłaszcza w okresie romantyzmu i pisał takie wiersze m.in. Adam Mickiewicz. Nazwa „triolet” znaczy dosłownie „mała trójka” i wzięła się zapewne od trzykrotnego pojawiania się w nim pierwszego wersu.
3. W starożytności poezja znajdowała się blisko religii, a granica między literaturą i filozofią bywała płynna. Pierwsze arcydzieła wielkich cywilizacji to często święte księgi zawierające hymny, modlitwy, opowieści mitologiczne (np. Biblia i mocno poetycka „Pieśń nad pieśniami”). Za pisarzy uważano w przeszłości również historyków, geografów, uczonych, a nawet podróżników.
4. Kolebką europejskiej poezji jest starożytna Grecja. Pierwszym wielkim poetą europejskim był Homer, autor poematów epickich „Iliada” i „Odyseja”, które powstały najprawdopodobniej w VIII w. p.n.e. Są jednak hipotezy podające w wątpliwość jego istnienie. Według znanej anegdoty, nie wiadomo dokładnie, czy Homer istniał, natomiast z całą pewnością był ślepy.
Początki liryki greckiej nie są nam znane. Niewątpliwie, istniała ona, odkąd istniały ludy greckie. Z pewnością i w Grecji, tak jak u innych ludów, musiały istnieć pieśni ludowe, np. śpiewane przy pracy, a także związane z życiem religijnym, rodzinnym oraz obrzędowe. Utwory te zaginęły. Znamy je jedynie dzięki nielicznym cytatom, przekazanym przez późniejszych autorów.
5. Od czasów starożytnych utrwalił się podział dzieł literackich na trzy podstawowe rodzaje: liryka, epika, dramat. Te z kolei dzielą się na liczne gatunki, które mają różne odmiany gatunkowe.
6. W epokach dawniejszych nazwą „poezja” określano wszystkie dzieła zaliczane do literatury pięknej, ponieważ składały się na nią w większości dzieła wierszowane.
7. W XIX w. poezja stała się synonimem liryki, co się wiązało z faktem, że dramat w większości (poza tzw. dramatem poetyckim) i cała niemal epika stały się domeną prozy. Ale w obręb poezji włącza się także prozatorskie utwory liryczne, tzw. poemat prozą czy proza poetycka.
8. Poezję w najogólniejszym sensie, jako formę wypowiedzi pisanych wierszem, przeciwstawia się prozie, utworom niewierszowanym, narracyjnym, pozbawionym stałych jednostek rytmicznych.
9. Dawniej wiersz był zorganizowany w oparciu o rytm i rym. W XX w. zaczął dominować wiersz wolny (nierytmiczny) i biały (po raz pierwszy w literaturze polskiej wiersz bezrymowy pojawił się w „Odprawie posłów greckich” Jana Kochanowskiego jako aluzja do pozbawionego rymu wiersza antycznego).
10. Czym więc się cechuje wiersz na początku XXI wieku? Oto kilka moich spostrzeżeń:
– skrótowość wypowiedzi; zwartość i oszczędność na zasadzie „najmniej słów” (Julian Przyboś);
– zmetaforyzowanie wypowiedzi, nagromadzenie środków stylistycznych;
– zaskakujące zestawienia i skojarzenia; selekcja;
– „Poezja to wrażliwość oka i ucha” – powiedział amerykański poeta Robert Frost, czyli operowanie obrazem i praca w języku.
11. Poezja jednak wymyka się – na szczęście – wszelkim schematom, definicjom i etykietkom. Jako podsumowanie powtórzę więc słowa z trioletu Jerzego Jarmołowskiego:
„a co jest poezja – a kto ją tam wie
a czymże poeta – a kto go tam zna”
© Marek Czuku
