copyright © https://annasikorska.blogspot.com 2018
Stanisław Lem wywołuje skojarzenia z science fiction, niezwykłą wizjonerskością, zachwycającą wyobraźnią, którą wiele osób docenia dopiero po latach. Pojawiające się w jego twórczości motywy podróży kosmicznych, kontaktów z pozaziemskimi formami życia, odkryć naukowych, filozofii nauki, antyutopijnych wizji społecznych i krytyki totalitaryzmu oraz sztucznej inteligencji coraz bardziej podbijają serca czytelników, dla których opisane przez pisarza realia stają coraz bliższe. Mnie bardzo długo Lem kojarzył się z „Bajkami robotów”, „Opowieściami o pilocie Pirxie” oraz „Solarisem”. W liceum – przypadkowo – odkryłam „Szpital przemienienia” poruszający motywy wojenne i pozwalający mi nieco inaczej spojrzeć na twórczość pisarza. Odkrycie następnego oblicza pisarza zajęło mi kolejne lata. Poszukiwanie materiałów do pracy semestralnej przyczyniło się do przypadkowego natknięcia się na artykuły Lema w „Studiach Filozoficznych” oraz „Pamiętniku Literackim”. To ciągłe mniej lub bardziej przypadkowe powracanie do twórczości polskiego futurologa sprawiło, że z zainteresowaniem sięgnęłam po książkę Andrzeja Wasilewskiego „Teoria literatury Stanisława Lema”.
Obszerna monografia skrupulatnie odsłania oblicze znanej mi częściowo z naukowych czasopism twórczości filozofa. Andrzej Wasilewski skrupulatnie przyjrzał się tematowi, wskazał mało znane lektury, zanalizował ich zawartość, podał cenne wskazówki rozumienia dzieł Lema oraz jego stosunek do zmieniającego się świata, technologii, które w jakiś sposób były elementem jego twórczości fantastycznej, dzięki czemu zyskujemy obraz bardzo żywy, namacalny, obudowany w przyzwyczajenia pisarza kształtujące jego sposób patrzenia na świat i literaturę. Badacz w swojej książce opowiada o teorii literatury Lema z perspektywy krytycznoliterackiej i teoretycznoliterackiej, przez co otrzymujemy szerokie spojrzenie na przemycane przez filozofa problemy.
Autor nie wrzuca nas na głęboką wodę tylko wprowadza w teorie pierwszego polskiego futurologa bardzo powoli. Stopniowo wchodzimy w świat proponowanej przez Lema filozofii cybernetycznej, w której problem utworu literackiego jest esencją. Utechniczniony wywód włącza XIX wieczne teorie biologiczne do badań nad literaturą. Ewolucjonizm staje się tu samoczynnym konstruktem ładu budującym kulturę. Czytanie tekstów literackich przyrównane zostaje do embriogenezy: od początku czytania do zakończenia czytania zaproponowania interpretacji, czyli od zapłodnienia (wejścia w tekst) przez rozwój (wchodzenie w rozbudowany świat) po poród (czytanie zakończone refleksją). Interpretacja obejmuje rozpoznanie gatunku na poziomie genotypowych i konkretyzacji na poziomie fenotypowym, której uzupełnieniem jest osobiste dookreślenie miejsc pustych. Utwór literacki jest elementem oddziałującym na czytelnika i przez to czyniącym go najważniejszym składnikiem, bez którego nie byłoby odczytania, wypełnienia miejsc pustych i interpretacji.
Andrzej Wasilewski z wprawą wskazuje elementy zaczerpnięte od innych myślicieli oraz nowatorskie; próbuje umiejscowić go w przestrzeni antystrukturalnej i jednocześnie antypoststrukturalnej. Taka ocena pozwala na spojrzenie na poglądy innych filozofów i stosunek Lema do ich rozważań, a także dostrzeżenie powiązań z Barthesem i Derridą u których rozumienie literatury jest także grą wymagającą znajomości zasad oraz kontekstu oraz możliwości wyjścia poza to spojrzenie i wtłoczenie utworu w zasady proponowanej przez odbiorcę gry interpretacyjnej. Lem uważa, że rekonstruktor semantyczny jest mechanizmem czytania umożliwiającym zrozumienie tekstu i jego odniesień do istniejących tekstów. Interpretacja zależy od nabycia, rozwinięcia, wyewoluowania własnych możliwości. Andrzej Wasilewski zaznacza również, że dla Lema ważne są nie tylko wszystkie teksty i ich ewolucja, ale odbiorca żyjący w ich świecie, ponieważ to on jest głównym odbiorcą.
Badacz teorii Lema dostrzega jego powiązanie z poststrukturalizmem. Dostrzega mocne osadzenie „Filozofii przypadku”, „Dialogów” i „Summy technologiae” w znane tradycji literackiej i filozoficznej bogatej w wątki antyczne i biblijne. Andrzej Wasilewski bardzo dokładnie przygląda się wszystkim tekstom teoretycznoliterackim Lema i analizuje różne aspekty poglądów dotyczących dzieła literackiego oraz literatury jako całości służącej człowiekowi przez budowanie jego tożsamości, wprowadzania w kanon kulturowy oraz współtworzenia nowej rzeczywistości. Tym samym twórczość w wywodach Lem ukazana zostaje jako mechanizm utrwalający stan rzeczy i inicjujący zmiany. W analizie teorii filozofa dokonanej przez Andrzeja Wasileskiego znajdziemy także spojrzenie na rozum jako czynnika wyznaczającego ścieżkę rozwoju cywilizacji od fizyczno-duchowej do symbolicznej.
Teoria Lema wydaje się postulować zniesienie sztucznych granic podziału między naukami przyrodniczymi i humanistycznymi i wyjście poza schematyczne myślenie, co może dać nowe fundamenty pod myślenie o literaturze w sposób ahumanistyczny. Teoria ewolucjonizmu ma tu jednak nieco inne zastosowanie niż w językoznawstwie, ponieważ nie ma za zadanie jednorazowego opisu zmian, które zaszły, ale wprowadzić ciągłe odczytywanie tekstu w oderwaniu od jego twórcy. Takie personalistyczne spojrzenie na dyskurs poznawczy Lema wydaje się być również poszukiwaniem pierwiastków ludzkich w tym, co odczłowieczone.
Wasilewski stwierdza, że kwestie literackie dla Lema wydają się jedynie pretekstem do snucia własnej refleksji na temat kierunku rozwoju ludzkiej cywilizacji. Ta obudowana doktrynami humanistycznymi teoria wydaje się tworzyć integralną część refleksji fantastycznonaukowej.
Praca Andrzeja Wasilewskiego jest bardzo dokładna, szczegółowa. Autor stara się w jak najbardziej przystępny sposób przybliżyć niełatwe rozważania Stanisława Lema, zestawia je z poglądami innych myślicieli, sięga również po polemiki. Uważam, że będzie to interesująca pozycja dla badaczy teorii literatury. Praca jest obszerna, a jej czytanie wymaga posiadania szerszej wiedzy z literatury oraz filozofii.
Anna Sikorska
Andrzej Wasilewski Teoria literatury Stanisława Lema – http://www.wforma.eu/teoria-literatury-stanislawa-lema.html
