copyright © "http://szelestkartek.pl" 2018
Swym najnowszym tomem, „Długopisem”, Miłosz Waligórski stawia opór językowi, który nie pozwala uwzględnić różnicy pomiędzy konkretnym odczuciem „ja” a upraszczającymi kategoriami, powszechnie używanymi do opisu ludzkich przeżyć. W tej poetyckiej książce poszukuje się takich przestrzeni, na które słowa nie mają transformującego, zniekształcającego wpływu, jakby poecie chodziło o odzyskanie świata na nowo między innymi dla siebie, jak również wyzwolenie go w sensie totalnym – dla każdego istnienia, jak również sprowadzenie go do pierwotnej formy i równoczesne zaanektowanie go na swój użytek tak, aby stał się domeną doświadczenia wyłącznie danego indywiduum na krótki moment lirycznego wyznania. Jest to istotne, tym bardziej że każde przeżycie, ujęte w ramy wiersza, nie jest w Długopisie rozumiane wprost, ale zostaje wyposażone w sensy naddane w najprzeróżniejszy sposób, jak chociażby błędy poznawcze, surrealistyczne metamorfozy czy chęć wywołania przez podmiot w czytelniku dozy niepewności co do tego, czy naprawdę wszystko jest takie, jakie wydaje się na pierwszy rzut oka, czy może nasz odbiór świata jest na wskroś językowy, a zatem – poznając – jesteśmy skazani na tracenie z oczu tego, co prawdziwe i autentyczne. Waligórskiego interesują zatem widma zjawisk, ich pozostałości oraz wszelkie pochodne, co widoczne jest tym wyraziściej, gdy uzmysłowimy sobie, że w „Długopisie” rzadko coś dzieje się tu i teraz. Najczęściej poeta oferuje nam mgliste wyobrażenie czegoś, które wręcz automatycznie podawane jest przez podmiot w wątpliwość i zostaje usytuowane w kontekście elementów jakby nieprzystawalnych i charakteryzowanych jako równie nieprawdopodobne. Wobec tego zasadnicza skala obecnych w tym tomie napięć rozpięta jest pomiędzy ujawnionym i pewnym a utajonym i jawiącym się jako niemożliwe. Tym w gruncie rzeczy buduje Waligórski konstrukcję swej książki, notabene pod każdym względem płynną podczas lektury, w której ilość wariantów rozwiązań formalnych i estetycznych zasługuje na docenienie. Przez to nawet sąsiadujące ze sobą liryki sprawiają wrażenie, jakby były wyjęte zupełnie z innych „środowisk”, choć przy głębszym odczytaniu ujawniają różne linie je spajające. Waligórski chce bowiem zaskakiwać, wydobywać nas z okowów przyzwyczajeń i tym samym uczyć uważności, wrażliwości nie tyle na świat, ile na narzędzia wykorzystywane do jego wyjaśniania, na czele z językiem.
Chociażby z wyżej przywołanych względów w „Długopisie” dominują właściwe lirycznemu „ja” mentalne zatory, owe „białe plamy” ich świadomości, kontrastujące z ponadprogramowymi wypełnieniami ich pamięci. Z pieczołowitością tropiąc w swych lirykach metaforyczne centrum wszechświata, Waligórski chce na pierwszy plan wysunąć źródłosłowy naszej mowy, dlatego tak intensywnie operuje ze skalą widoczności wiersza, który nie tylko jest warstwowy i niejawny już z samej swej natury, z samego faktu bycia wierszem, ile z pragnienia poety myślenia o milczeniu jako mowie o wiele dosadniejszej niż wielosłowie lub krzyk. Co chwila coś się tu pojawia na pozór znikąd, aby ad hoc zaniknąć i przejawić się w nieprzewidywalnym miejscu. Pozwala to Waligórskiemu rozwijać namysł nad tym, jak osaczenie człowieka, między innymi przez innych ludzi, w językowym obrazie świata, w realności pełnej śmierci i ofiar mających odkupić wyrządzone zło, wyklucza jego zaangażowanie w rzeczywistość innych istot ożywionych, która nierzadko pod względem swej nieprzeniknioności porównywalna jest do tego, co kosmiczne. Jest to tylko jeden z możliwych przykładów owych „białych plam” – miejsc, problemów i aspektów pomijanych lub uznawanych za niewarte podjęcia, które poeta chce niejako powołać do istnienia w swej twórczości. Z powodu swego rodzaju prowizoryczności języka, jaki jest w „Długopisie” eksplorowany, jego ciągłego stawania się, jak również nieustalonego charakteru tego, co ma zostać opisane, podmioty Waligórskiego balansują pomiędzy nieprecyzyjnością wyrazu, „językiem porwanym”, niestabilnym semantycznie i pragnieniem ujęcia za pomocą swych fraz jak największego zakresu bytów i zjawisk a koncepcją języka o proweniencji biblijnej, sprowadzonego do poziomu maksymy „tak, tak – // nie, nie” i wykraczającego poza zgodność słów z rzeczywistością, to jest uwzględniającego wnętrze „ja”. Wydaje się, że ukryty jest w tym postulat żywego reagowania na to, co pomijane i bezgranicznego otwarcia na wszelkie potencjalności, dlatego tak bardzo współistnieją w „Długopisie” tropy obcości i bliskości, które w wielu sferach są wręcz niemożliwe do odróżnienia i odseparowania. Podmioty Waligórskiego nigdy bowiem nie wiedzą, czy to, co jawi im się jako w pełni poznane, nie okaże się czasem czymś zupełnie obcym, oferującym swym niepoznaniem nadzieję na określenie. Podobnie rzecz się ma z ludźmi, których spotykają na swojej drodze, choć w tym aspekcie odrzuca się możliwość jakiejkolwiek instrumentalizacji człowieka. Nawet „dobrą poezję” Waligórski definiuje przez pryzmat takich kontaktów międzyludzkich, które są neutralne i nie „odbierają nadziei”. Ponadto, za „Długopisu” nigdy nie mamy pewności, że to, z czym obcujemy, nie jest czasem czymś innym, symbolem lub ikoną, ukrywającym swe prawdziwe oblicze.
Według „Długopisu” bez względu na wszystko trzeba zaakceptować fakt, że „patrzymy oczami nie językiem” i nie sposób pogodzić opisywane z doświadczanym, dlatego ów tom stanowi tygiel mniej lub bardziej jawnie reprezentowanych awangardowych form, wykorzystywanych na przykład w sposób ironiczny lub mający na celu podkreślić agoniczność i wyczerpanie praktykowanych współcześnie sposobów lirycznego wyrazu. Metafory nie tworzą oddzielnego, abstrakcyjnego świata, lecz ukryte są pośród nas, pod powierzchnią materii, uwidaczniając się w zawiłościach wykorzystywanej przez nas mowy, w niedokładności, domyślności żywiołu naszych myśli. W istocie samo istnienie „ja” lirycznego, czy nas samych jako podmiotów, według poety, jest niemożliwe bez ich czynnego współuczestnictwa w świadomym byciu. Waligórski chce wgryźć się w sam rdzeń materii, zniweczyć jej starania o integralność bodaj poprzez drobiazgową wiwisekcję trzewi języka, aby na końcu stwierdzić, że nawet w nicości mogą rozlegnąć się dźwięki i wówczas – tak samo, jak w warunkach dominacji bytu nad niebytem – najistotniejsze będzie ich usłyszenie, a nie samo istnienie, zatem afirmacja materialności nie jest czymś niezbędnym w poezji. Wiersze zaproponowane w tym tomie, nierzadko bliskie mistycznego uniesienia, najczęściej oparte są na korelowaniu nazywania z reifikacją. Mówiąc o tym, co niematerialne, podmioty Waligórskiego poszukują lub wręcz kreują materialne ekwiwalenty tego, co opisywane i niepojmowalne, na czele z uczuciami i emocjami. To, co wyróżnia jakąś rzecz (nie tylko w pełni materialną), czyni ją taką właśnie, a nie inną i konstytuuje jej przynależność do konkretnej kategorii, najczęściej pozostaje w rzeczywistości w domyśle, dlatego poeta właśnie owe cechy istotowe czyni główną osią swego projektu lirycznego. Nie tylko materializacja jest jedną z głównych metod wykorzystywanych przez liryczne „ja” w „Długopisie”. Równie istotny jest tutaj pogląd, zgodnie z którym prawdziwa wymowa różnych gestów możliwa jest do ustalenia tylko wówczas, gdy rozważy się powiązane z nimi słowa ukryte w umysłach ich nadawcy i odbiorcy, a więc uwzględni się stojące za nimi prawdziwe intencje oraz uwidoczni się niewyartykułowaną i niezamaskowaną konwencją reakcję na nie, które są skrzętnie ukryte w myślach.
Świat w „Długopisie” – jako zamknięty mechanizm – rządzi się prawem powtarzalności, choć obecne w nim schematy realizowane są najczęściej cząstkowo, aby zneutralizować wrażenie życia w zamkniętym kole. Stąd liryczne „ja” ambiwalentnie traktują problem rozpadających się struktur tworzących zamieszkiwaną przez nich rzeczywistość. Znaczenia przez nie są „wysysane” lub wycierają się, tracą na wyrazistości, stają się płynne i tak horyzont „ja” okazuje się nieokreślony, kwestionujący jego istnienie, a w powstające w nim przerwy i fałdy wdzierają się idee obce, efemeryczne i łudzące. Widocznie jest to szczególnie w dominujących w „Długopisie” elipsach, inwersjach i wielu innych manipulacjach dotyczących składni. Bardzo pożądane w tych okolicznościach, w oscylacji pomiędzy „złu-dzeniem” a „dobrudzeniem”, przybieranie maski przez „ja”, wcielanie się w kogoś innego i kreowanie się na kogoś pozostającego poza tym porządkiem, nie jest akcydentalną dywersją, łatwą do odwrócenia, lecz gestem o głębokich implikacjach psychologiczno-tożsamościowych, rzutującym na całą wymowę słów Waligórskiego. Jednym z tych gestów, o największej doniosłości, jest w „Długopisie” język, który płata figle, w sposób utajony ujawniają prawdziwe przekonania i intencje wypowiadającego się, gdy delikatnie, choć znacząco, naruszy się jego zasady. Nawet „złapany” w sieć konwenansów, tym chętniej chce się ów język, jak pokazuje Waligórski, wymknąć w stronę awangardy, jako zapowiedzi torowania drogi ku przyszłości.
W „Długopisie” podmiot jest jednostką, która poprzez swój upór i dryfowanie poprzez świat dociera do miłości. Jest ona, obok śmierci, jedną z kwestii ostatecznych, które Waligórski osadza głównie w perspektywie teraźniejszości. Czyni tak, dlatego że według niego tylko wówczas indywiduum jest w stanie z nimi się skonfrontować, poddać je hiperbolizacji na tyle, aby były bardziej przystępne dla jego percepcji oraz przede wszystkim wypracować metafory możliwie najpełniej opisujące nie tylko je, owe najbardziej problematyczne aspekty egzystencji, ale również jego samego i otaczające go przestrzenie. W tym kontekście poeta zastanawia się nad tym, co zrobić, aby nieprzystępny świat usłyszał wezwanie podmiotu, który przemożnie wypatruje bytu skłonnego poświęcić mu nieco uwagi. Choć jego liryczne „ja” wie, że byłoby to coś niezwykłego, to równocześnie wyraża swe pragnienie tego, aby rzeczywistość pozostała niezmienna, w całej swej prozaiczności, podatności na pozorną degradację i alogiczności. Pozwala to spostrzec, że spójne narracje – jako efekt uporządkowania tego, co w myślach jest nieskoordynowane – przez Waligórskiego postrzegane są jako kłamstwa, gwałt na rzeczywistości i samym człowieku. Skoro realność jest nieprzystosowana do tego, aby mówić o niej w poezji tworzonej przez człowieka, poeta ważnym wątkiem „Długopisu” czyni także refleksję nad tym, która instancja jest w liryce najistotniejsza. Podmiot jawi się u Waligórskiego jako czynnik nie zawsze obligatoryjny, a czasem nawet zbędny, a z kolei wielokrotnie można dojść do wniosku, że to perspektywa przedmiotu pozwala mu o wiele więcej pokazać lub – jak pokazuje jeden z fragmentów – uchwycić: „zostałem złapany // mają mnie / przedmiot domyślny / urzeczenie imienne / bliskie dopełnienie”. Bez względu na rezultat tej dysputy, niezakończonej zarówno w „Długopisie”, jak i niemożliwej do rozstrzygnięcia w ogóle, trzeba uznać, że głos Waligórskiego stopniowo staje się bardzo znaczącym we współczesnej poezji. Między innymi dlatego, że jego język poetycki, głęboko osadzony w tradycji różnych wariantów lingwizmu, zawsze w sposób bardzo oryginalny, za pośrednictwem metafor czyni cały świat nośnikiem treści. W ich przekazywaniu poecie zależy najbardziej na tym, aby – mówiąc przecież cały czas o jednej rzeczywistości – kreować jej dające do myślenia przekonujące odpowiedniki, które w zwielokrotnieniu i niezwykle wyraziście pozwolą mu wyeksponować, czym nasz świat jest (przynajmniej w jego optyce i zgodnie z jego obserwacjami) i dlaczego, pomimo rozlicznych przekształceń, wydaje się niezmienny, o czym dość dosadnie pisze w jednym z kluczowych w „Długopisie” wierszy – „amarantowej czapeczce”: „Liczy się przyległość i suw, ciągle inny świat, czyli tu i zaraz, bo rzeczy, im bardziej się zmieniają, tym bardziej pozostają takie same. Wystarczy zajrzeć do środka: szkatułki, wyrazu, kamienia bądź psa. Tak mówi malarstwo, tak milczy poezja. Tralala”.
Przemysław Koniuszy
Miłosz Waligórski Długopis – http://www.wforma.eu/dlugopis.html
